بدایة الحکمة (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه سید محمدحسین طباطبائی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۹۰ قمری |
| موضوع | فلسفه |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، موسسة النشر الاسلامی. |
بدایة الحکمة کتابی فلسفی در حکمت متعالیه، تألیف سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) که برای تدریس در حوزه علمیه نوشته شده و یک دوره فلسفه اسلامی را به‌صورت ساده آموزش می‌دهد. بدایة الحکمة کتابی استدلالی و چکیده‌ای از فلسفه صدرایی است که امروزه رایج‌ترین کتاب درسی برای نوآموزان فلسفه به شمار می‌رود. این کتاب ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی دارد.
نویسنده
سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) مشهور به علامه طباطبایی، مفسر، فلیسوف، فقیه و عارف، مدتی در نجف تحصیل کرد و اخلاق و عرفان را از سید علی قاضی طباطبایی آموخت. در ۱۳۲۵ش به قم رفت و در سال ۱۳۶۰ در همان‌جا فوت کرد. کتاب‌های وی عبارتند از: تفسیر المیزان، اصول فلسفه و روش رئالیسم، سنن النبی(ص)، حاشیه بر اسفار صدرالدین شیرازی، بدایة الحکمة و نهایة الحکمة.
جایگاه کتاب
حسن حسن‌زاده آملی از فیلسوفان و عارفان معاصر، دو کتاب بدایة الحکمه و نهایة الحکمة را از متون فلسفی بسیار مهم دانسته است که عالی‌ترین سیر تکاملی فلسفی الهی را تدوین کرده است. به‌گفته علی شیروانی، نویسنده شرح بدایة الحکمه، جایگاه این کتاب در میان آثار فلسفی حکمت متعالیه، همسان جایگاه کتاب اشارات بوعلی سینا است. بدایة الحکمه در ساده‌سازی آموزش فلسفه بسیار مؤثر بوده و محسن کدیور، دین‌پژوه معاصر، آن را معتبرترین متن آموزشی خوانده است.
تألیف کتاب
کتاب بدایة الحکمه حاصل جلسات درس‌های فلسفه سید محمدحسین طباطبایی است که به‌صورت خصوصی ارائه شده و کتاب نهایة الحکمه نیز حاصل همین جلسات بوده است. طباطبایی کتاب را به درخواست مدرسه علمیه منتظریه قم در سال ۱۳۴۹ش تألیف کرد و این کتاب به‌تدریج جای شرح منظومه اثر ملاهادی سبزواری را در حوزه و دانشگاه گرفت و رایج‌ترین کتاب درسی در زمینه فلسفه اسلامی شد.
ویژگی‌ها
سید محمدحسین طباطبایی کتاب بدایة الحکمه و همچنین نهایة الحمه را با تبحر در حکمت متعالیه و اشراف بر کتاب‌های شفا و اشارات بوعلی سینا، و نیز حکمت اشراق نگاشته است. بدایة الحکمه گرچه چکیده فلسفه صدرایی خوانده شده، اما با این حال به مباحث عرفانی و نقلی نپرداخته است.
به‌گفته هادی صادقی، در مقاله «بررسی شروح بدایة الحکمه»، این کتاب سرشار از استدلال و برهان، بسیار موجز و دور از پیچیده‌گویی است، از فصل‌بندی و تنظیم منطقی خوبی برخوردار است و اکثر مباحث منسوخ‌شده در طبیعیات را مطرح نکرده است. گفته شده است که مباحث کتاب حداکثر نظم و انسجام را دارند و مؤلف مطالب اصلی هر بحث را مطرح کرده و از طرح تفصیلی مسائل، ذکر حاشیه‌ها، اشکال‌ها و پاسخ‌های متعدد خودداری کرده است.
محتوا
بدایة الحکمه یک مقدمه، دوازده مرحله و هر مرحله چند فصل دارد. مؤلف در هر فصل اشکالات وارده را نیز نقد و بررسی کرده است. سرفصل‌های کتاب بدین شرح است:
- مفهوم وجود، اشتراک معنوی بودن آن، تفاوت مفهوم وجود و ماهیت، اصالت و مشکک بودن مفهوم وجود، تخصص‌های سه‌گانه وجود و احکام سلبی آن، معنای نفس‌الامر و شیء بودن، عدم و اصل امتناع اعاده معدوم.
- تقسیم وجود به خارجی و ذهنی، ادله و اشکالات نظریه وجود ذهنی.
- وجود مستقل و رابط، احکام و کیفیت اختلاف آنها.
- هویت و ماهیت واجب‌الوجود، رابطه علت و معلول، معانی مختلف امکان و نیازمندی آن به علت.
- ماهیت، ذاتی و عرضی، نوع، جنس، فصل، صورت و احکام آنها، کلیت و جزئیت.
- جوهر و عرض، حقیقت اجسام محسوس، ماده اولی و صور جسمیه و نوعیه، نفس و عقل، کمیت، کیفیت و اقسام و خواص آنها، مقوله‌های نسبیت.
- قانون علیت، قاعده واحد، امتناع دور و استحاله تسلسل، علت فاعلی و غایی، نظریه اتفاق، علت صوری، مادی و جسمانی.
- واحد و کثیر، هو-هویت و حمل، غیریت و تقابل، تضایف، تضاد، تقابل عدم و ملکه، تقابل تناقض، تقابل واحد و کثیر.
- معنای تقدم و تأخر و اقسام آن، ملاک تقدم، قدیم و حادث و اقسام آنها.
- مسبوق بودن هر پدیده زمانمند به قوه وجود و تحقق، تقسیم تغییر، حدود حرکت، مبدأ، منتهی و موضوع حرکت، ارتباط متغیر با ثابت، مقوله أین و کیف، حرکت جوهری، حقیقت زمان و سکون.
- علم و اقسام آن، انواع تعقل و مراتب عقل، افاضه کردن صورت‌های کلی توسط جوهر عقلی مجرد، عقل مجردات، علم حضوری.
- آنچه متعلق به واجب تعالی است.
نقد‌های محتوای کتاب
نقدهایی به کتاب بدایة الحکمه وارد شده است؛ از جمله:
- پرداختن به مطالبی که معمولاً در منطق خوانده می‌شود، مانند مباحث جنس، نوع و فصل.
- تکرار شدن برخی از مباحث، همانند بحث عوالم کلی وجود و قاعده فرعیت.
- پرداختن به مطالب کم‌فایده یا سخت و مشکل برای کسی که در ابتدای ورود به فلسفه است، مانند بیان معنای عرفی قدیم و حادث، و مبحث انقسامات حرکت و بیان اشکال ملا هادی سبزواری و جواب آن.
- ضعف در معرفی فلسفه و نشان دادن فایده‌مندی و کارآمد بودن آن.
- تمرکز بر مباحث متافیزیک که سبب شده است فلسفه با متافیزیک مترادف شود.
- مقدم کردن مباحث هستی‌شناختی بر موضوعات معرفت‌شناختی.
- بی‌توجهی به تاریخ و سیر تطور مباحث.
ترجمه‌ها و شرح‌ها
بدایة الحکمة ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی دارد. برخی از ترجمه‌ها عبارتند از:
- آغاز فلسفه، اولین ترجمه کتاب، نوشته محمدعلی گرامی در سال ۱۴۰۱ق.
- ترجمه علی شیروانی در سال ۱۳۶۹ش چاپ شده است.
- ترجمه، تصحیح و تبیین سید محمدرضا طالبیان و محسن غرویان.
- ترجمه محمدباقر سعیدی روشن بدون متن عربی در سال ۱۳۷۶ش.
- آموزش آسان فلسفه، ترجمه و تلخیص توسط علی قنبریان (عبدالله فیاض) در سال ۱۳۹۶ش.
- ترجمه به زبان ژاپنی توسط توشیو کورودا، اسلام‌شناس ژاپنی.
شرح‌ها
- ترجمه و شرح مبسوط توسط علی شیروانی در چهار جلد در سال ۱۳۷۰ش. این کتاب تحت‌عنوان «دروس فلسفیه فی شرح بدایة الحکمه»، توسط نویسنده لبنانی، حبیب فیاض به زبان عربی.
- ایضاح الحکمة، ترجمه و شرح علی ربانی گلپایگانی در سال ۱۳۷۱ش.
- شرح بدایة الحکمه، تألیف حسین حقانی زنجانی در سال ۱۳۷۲ش.
- راهنمای جامع بدایة الحکمه، ترجمه و شرح کوتاه نموداری تألیف علی ناصری‌راد.
- ترجمه و شرح کامل بدایة الحکمه، تألیف محمدمسعود عباسی در سال ۱۳۹۳ش.
- شرح بدایة الحکمة، تألیف به زبان عربی توسط خلیل رزق، تقریر دروس سید کمال حیدری.
- شرح مصطلحات فلسفی بدایة الحکمة و نهایة الحکمة، تألیف علی شیروانی.
- تقریر درس‌های بدایة الحکمه، تألیف غلامرضا فیاضی در سال ۱۳۹۷ش.
- مطلع الحکمه، شرح توسط عنایت عطایی کوزانی.
- آغاز حکمت؛ درسنامه فلسفه بر اساس بدایة الحکمة علامه طباطبایی، تألیف علیرضا اسعدی.
- حکمت برین: ترجمه و شرح تطبیقی بدایة الحکمه، تألیف رحمت‌الله شریعتی نجف‌آبادی.
- مبادی الفلسفة الاسلامیة فی شرح بدایة الحکمه، تألیف عبدالجبار رفاعی.
- دروس فی الحکمة الالهیة، تألیف عبدالله اسعد.
چاپ‌های کتاب
کتاب بدایة الحکمه بارها از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. برخی از چاپ‌های کتاب همراه با تصحیح یا تعلیقات بوده است؛ از جمله: نسخه‌ای با تصحیح غلامرضا فیاضی، نسخه‌ای با مقدمه و تعلیقات علی امینی‌نژاد در دو جلد، و نسخه‌ای با تصحیح، مقدمه و تعلیقات عباسعلی زارعی سبزواری در سال ۱۳۷۷ش.
پانویس
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۲۱؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، پیش‌گفتار، ص۱۳.
- ↑ تاجدینی، یادها و یادگارها، ۱۳۷۴ش، ص۱۱.
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۱۳۱.
- ↑ حسن‌زاده آملی، «نگرشی کوتاه به زندگی استاد علامه طباطبائی(قدس سره)»، ص۱۱۵.
- ↑ کدیور، «بررسی متون آموزشی فلسفه اسلامی»، ج۳، ص۴۳۵.
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، قم، باقرالعلوم، ص۲۸.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، در آسمان معرفت، ۱۳۷۶ش، ص۶۴.
- ↑ رشاد، «گفتمان فلسفی نوصدرایی»، ص۴۰۸.
- ↑ صادقی، «بررسی شروح بدایة الحکمة»، ۱۳۷۳ش، ص۳۱.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۴.
- ↑ شیروانی، التمهید فی الحکمة الالهیه، دارالعلم، ص۱۶.
- ↑ شیروانی، التمهید فی الحکمة الالهیه، دارالعلم، ص۱۶.
- ↑ شیروانی، التمهید فی الحکمه الهیه، دارالعلم، ص۱۷.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۸.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۵۹.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۶۰.
- ↑ منصوری، «بدایه‌ای که بدایه نیست»، ص۶۲.
جستارهای وابسته
- نهایة الحکمة (کتاب)
- علامه طباطبایی
منابع
- تاجدینی، علی، یادها و یادگارها، کانون انتشارات پیام نور، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، «نگرشی کوتاه به زندگی استاد علامه طباطبائی(قدس سره)»، در یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائی، قم، شفق، ۱۳۶۱ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، قم، تشیع، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، چاپ هشتم، ۱۴۲۶ق.
- رشاد، علی‌اکبر، «گفتمان فلسفی نوصدرایی»، در مرزبان وحی و خرد یادنامه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبائی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
- شیروانی، علی، التمهيد في الحکمة الإالهية، قم، دارالعلم.
- صادقی، هادی، «بررسی شروح بدایة الحکمة»، در نشریه آیینه پژوهش، ش۲۴، ۱۳۷۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ۱۳، ۱۳۷۸ش.
- کدیور، محسن، «بررسی متون آموزشی فلسفه اسلامی»، در مجموعه مقالات همایش بررسی متون و منابع حوزه‌های فلسفه، کلام، ادیان و عرفان، به‌کوشش حسین کلباسی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی، ۱۳۸۵ش.
- منصوری، عباسعلی، «بدایه‌ای که بدایه نیست؛ آسیب‌شناسی کتاب بدایة الحکمه»، در نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، سال۲۴، ش۴۶، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
پیوند به بیرون
- .